Zasada decorum: co to jest i na czym polega?
Zasada decorum to fundamentalne pojęcie w historii literatury i sztuki, które można przetłumaczyć jako zasada stosowności lub przyzwoitości. W swoim pierwotnym, łacińskim znaczeniu, słowo 'decorum’ oznacza „to, co przystoi, wypada, jest stosowne, piękne”. W kontekście literackim, zasada ta określała normy, które miały zapewniać harmonijne i spójne dzieło. Polegała na idealnym dopasowaniu formy do treści, co przejawiało się w jednorodności stylistycznej. Chodziło o to, by każdy element dzieła – od wyboru słownictwa, przez konstrukcję zdań, po sposób przedstawienia postaci i ich zachowania – był ściśle powiązany z gatunkiem literackim i tematyką utworu. Decorum wymagało, aby styl języka, dobór postaci, ich zachowanie i sytuacja były zgodne z ich statusem społecznym, wiekiem i charakterem, a wszystko to w ramach przypisanego gatunku. Jest to klucz do zrozumienia, jak dawniej postrzegano literacką doskonałość, gdzie zgodność stylu z tematem była miarą wartości dzieła.
Znaczenie słowa 'decorum’ – co to znaczy?
Słowo 'decorum’ pochodzi z języka łacińskiego i oznacza dosłownie „to, co przystoi, wypada, jest stosowne, piękne”. W szerszym ujęciu, poza literaturą, odnosi się do stosowności zachowania lub wyglądu w danych okolicznościach. W kontekście literackim, to właśnie to znaczenie zostało przeniesione na zasady tworzenia dzieł. Decorum oznaczało więc przede wszystkim zachowanie odpowiedniej miary i harmonii, a w praktyce sprowadzało się do konieczności pisania o rzeczach poważnych stylem podniosłym, a o tematach trywialnych czy błahych – stylem niskim. Zakazywano mieszania stylów i odstępstw od założeń gatunkowych, dbając o to, by każda część dzieła była adekwatna do całości i jej przeznaczenia.
Decorum w poetyce starożytnych – Arystoteles, Cyceron, Horacy
Zasada decorum wywodzi swoje korzenie z poetyki starożytnej Grecji i Rzymu, gdzie została sformułowana przez takich myślicieli jak Arystoteles, a następnie rozwijana i uszczegółowiana przez Cycerona i Horacego. Arystoteles w swojej „Poetyce” wskazywał na znaczenie zgodności mowy postaci z ich charakterem i sytuacją. Cyceron, z kolei, podkreślał rolę stylu w retoryce i literaturze, zwracając uwagę na potrzebę dopasowania języka do odbiorcy i celu wypowiedzi. Horacy w swoim słynnym „Liście do Pizonów” (Ars Poetica) usystematyzował te idee, definiując decorum jako zasadę zgodności treści z formą, czyli jednorodność stylistyczną. Zalecał, aby każdemu gatunkowi literackiemu odpowiadały określone postaci i styl narracji. U Horacego zasada decorum nabrała szczególnego znaczenia, stając się kluczowym elementem w ocenie wartości dzieła literackiego, wymagając od twórcy harmonii między stylem języka, doborem postaci oraz gatunkiem literackim.
Jak zasada decorum kształtowała dzieła literackie?
Zasada decorum miała ogromny wpływ na kształtowanie dzieł literackich na przestrzeni wieków, narzucając twórcom rygorystyczne ramy dotyczące dopasowania formy do treści. Wymagała ona zgodności stylu z tematem, a także z sytuacją społeczną narratora i odbiorcy, co przekładało się na konkretne praktyki stylistyczne i kompozycyjne. Decorum było swego rodzaju drogowskazem, który pomagał utrzymać spójność i klarowność dzieła, zapobiegając stylistycznemu chaosowi i zapewniając, że każde słowo, każda metafora, a nawet sposób zachowania postaci, służyły nadrzędnemu celowi artystycznemu.
Zgodność treści z formą – jednorodność stylistyczna
Jednym z kluczowych aspektów zasady decorum była jednorodność stylistyczna. Oznaczało to, że cały utwór powinien być utrzymany w jednym, spójnym stylu, który byłby adekwatny do jego tematyki i gatunku. Nie dopuszczano mieszania rejestrów językowych ani nagłych zmian tonu, które mogłyby zakłócić odbiór dzieła. Twórca musiał zadbać o to, by słownictwo, składnia, a nawet rytm wypowiedzi pozostawały w harmonii z ogólnym charakterem utworu. Ta konsekwencja stylistyczna miała na celu zbudowanie jednolitego świata przedstawionego i zapewnienie, że odbiorca będzie mógł w pełni zanurzyć się w lekturze bez niepotrzebnych rozproszeń.
Teoria trzech stylów w literaturze
Z koncepcją decorum nierozerwalnie wiąże się teoria trzech stylów, która wywodzi się z retoryki antycznej, a została rozwinięta przez późniejszych teoretyków literatury. Teoria ta zakładała istnienie stylu wysokiego (łac. grandis), stylu średniego (łac. mediocris) oraz stylu niskiego (łac. humilis). Styl wysoki był zarezerwowany dla tematów poważnych i wzniosłych, takich jak tragedie, eposy czy dzieła o tematyce religijnej. Charakteryzował się bogatym słownictwem, rozbudowanymi konstrukcjami zdaniowymi, kwiecistymi metaforami i podniosłym tonem. Styl niski natomiast, używany w komediach, satyrach czy utworach opisujących codzienne życie, cechował się prostotą języka, potocznością i często humorem. Styl średni stanowił kompromis między tymi dwoma skrajnościami, znajdując zastosowanie w gatunkach takich jak poematy heroikomiczne czy listy. Zasada decorum nakazywała ścisłe przestrzeganie tych wytycznych, zapewniając, że styl był odpowiednio dobrany do gatunku i tematyki dzieła.
Harmonia stylu języka, postaci i gatunku
Kluczowym elementem zasady decorum była harmonia między stylem języka, doborem postaci i przypisanym im zachowaniem, a ogólnym gatunkiem literackim. Nie wystarczyło jedynie użyć odpowiedniego stylu językowego; równie ważne było, aby postacie występujące w dziele były zgodne z konwencjami gatunku i ich rolami. Na przykład, w tragedii, postacie szlachetnie urodzone musiały mówić i zachowywać się w sposób godny ich statusu, używając języka wzniosłego i rozważając poważne dylematy moralne. Natomiast w komedii, postacie niższych stanów mogły posługiwać się językiem potocznym, a ich zachowanie mogło być mniej formalne, a nawet groteskowe. Ta kompleksowa harmonizacja miała na celu stworzenie wiarygodnego i spójnego świata przedstawionego, w którym każdy element współgrał z całością, budując zamierzony efekt artystyczny.
Styl poważny dla tragedii, prosty dla błahych tematów
Zasada decorum w praktyce oznaczała, że dla tekstów wymagających stylu podniosłego, na przykład dla tragedii, zakazane było używanie języka potocznego i żartów. W takich dziełach oczekiwano stylu poważnego i wzniosłego, który podkreślałby wagę poruszanych problemów i majestat postaci. Z drugiej strony, dla tematów błahych, trywialnych czy komediowych, dopuszczalny był styl prosty, a nawet rubaszny. Ten podział na style miał zapewnić, że odbiór dzieła będzie zgodny z jego intencją. Wzniosły styl w tragedii miał potęgować uczucia litości i trwogi u widza, podczas gdy prosty styl w komedii miał wywoływać śmiech i rozbawienie. Jest to wyraz głębokiego przekonania o tym, że forma literacka powinna być narzędziem służącym podkreśleniu i wzmocnieniu przekazu treści.
Zachowanie i status postaci zgodne z gatunkiem
Zasada decorum nakazywała, aby zachowanie i status postaci były ściśle zgodne z ich rolą w dziele literackim i przypisanym gatunkiem. Oznaczało to, że postacie, ich sposób mówienia i zachowania, musiały być spójne z ich statusem społecznym, wiekiem, płcią i charakterem. Na przykład, król musiał mówić i postępować jak król, a prosty chłop jak chłop. W tragedii, postacie o wysokim statusie społecznym nie mogły zachowywać się w sposób trywialny, a postacie niskiego stanu nie mogły podejmować tematów zarezerwowanych dla elit. Decorum wymagało od twórcy umiejętności tworzenia postaci realistycznych i wiarygodnych w kontekście epoki i gatunku, a także dbania o to, aby ich działania i słowa nie naruszały ustalonej hierarchii i porządku społecznego przedstawionego w dziele.
Ewolucja i naruszenie zasady decorum w literaturze
Chociaż zasada decorum przez wieki stanowiła filar literackiej poprawności, jej sztywne ramy nie mogły przetrwać bez zmian. Historia literatury pokazuje, że twórcy stopniowo zaczęli kwestionować i naruszać te normy, co prowadziło do narodzin nowych prądów artystycznych i stylistycznych. Ewolucja ta była procesem dynamicznym, w którym kolejne epoki adaptowały lub odrzucały wcześniejsze koncepcje, otwierając drogę dla bardziej swobodnego i indywidualistycznego podejścia do tworzenia.
Szekspir – łamanie reguł i mieszanie stylów
William Szekspir jest postacią przełomową w historii literatury, jeśli chodzi o podejście do zasady decorum. Chociaż tworzył w epoce nawiązującej do klasyki, jego dzieła często świadomie łamały ustalone reguły. Szekspir wprowadził do tragedii postacie niskiego stanu, takie jak błazny czy żołnierze, które posługiwały się językiem potocznym i wprowadzały elementy komiczne, co było bezpośrednim naruszeniem zasady decorum. Mieszanie stylów, gatunków i rejestrów językowych stało się znakiem rozpoznawczym jego twórczości. Wprowadzając do tragedii elementy komizmu, a do komedii refleksje filozoficzne, Szekspir udowodnił, że można osiągnąć głęboki efekt artystyczny, odchodząc od rygorystycznych norm. Jego odważne eksperymenty otworzyły drogę dla późniejszych innowacji stylistycznych i pokazły, że literacka harmonia może przybierać różne formy.
Romantyzm a odrzucenie decorum
Epoka romantyzmu przyniosła radykalne odrzucenie zasady decorum. Romantycy, w duchu indywidualizmu i wolności artystycznej, uznali jej rygory za ograniczające i sztuczne. W epoce romantyzmu zasada decorum została w całości odrzucona na rzecz swobodnego wyrażania emocji, subiektywnych przeżyć i eksploracji najbardziej intymnych zakamarków ludzkiej duszy. Romantycy nie bali się mieszać stylów, gatunków, tematów poważnych z błahymi, podniosłego z trywialnym. Ich celem było oddanie pełni ludzkiego doświadczenia, często w sposób chaotyczny, fragmentaryczny i pełen sprzeczności. Odrzucenie decorum pozwoliło na narodziny nowych form literackich, takich jak dramat romantyczny czy poemat dygresyjny, które nie byłyby możliwe w ramach wcześniejszych konwencji. Był to moment zwrotny, który na zawsze zmienił oblicze literatury.